Ցեղասպանության ճանաչում

Ցեղասպանություն

Ցեղասպանություն տերմինը 1944թ. շրջանառության մեջ է դրել հրեական ծագումով լեհ իրավաբան, պրոֆեսոր Ռաֆայել Լեմկինը: Լեմկինի ընտանիքը հրեական Հոլոքոսթի զոհերից էր, եւ այս տերմինով նա ցանկանում էր նկարագրել ու սահմանել սպանությունների ու բռնությունների նացիստական համակարգված քաղաքականությունը, ինչպես նաեւ 1915թ. Օսմանյան կայսրությունում հայերի դեմ իրագործված վայրագությունները:

1948թ. դեկտեմբերի 9-ին, Միավորված ազգերի կազմակերպությունը ընդունեց «Ցեղասպանության հանցագործության կանխման եւ դրա համար պատժի մասին» կոնվենցիան, ըստ որի ցեղասպանությունը սահմանվում է որպես միջազգային հանցագործություն եւ ստորագրող պետությունները պարտավորվում են կանխել, ինչպես նաեւ պատժել ցեղասպանություն իրականացնողներին:

Ի՞նչ է Հայոց ցեղասպանությունը

Օսմանյան կայսրությունում Առաջին համաշխարհային պատերազմի տարիներին իրագործված հայ բնակչության կոտորածներն անվանում են Հայոց ցեղասպանություն:

Այդ կոտորածներն իրագործվեցին երիտթուրքական կառավարության կողմից Օսմանյան կայսրության տարբեր շրջաններում:

Միջազգային առաջին արձագանքն այս իրադարձություններին 1915թ. մայիսի 24-ի Ֆրանսիայի, Ռուսաստանի եւ Մեծ Բրիտանիայի համատեղ հայտարարությունն էր, որտեղ հայ ժողովրդի նկատմամբ կատարված բռնությունները բնորոշվեցին որպես «հանցագործություն մարդկության եւ քաղաքակրթության դեմ»: Կողմերը կատարված հանցագործության համար պատասխանատու էին համարում թուրքական կառավարությանը:

Ինչու՞ իրագործվեց Հայոց ցեղասպանությունը

Երբ սկսվեց Առաջին համաշխարհային պատերազմը, երիտթուրքական կառավարությունը, ջանալով պահպանել թուլացած Օսմանյան կայսրության մնացորդները, որդեգրեց պանթուրքիզմի քաղաքականությունը, այն է, հսկայածավալ Թուրքական կայսրության ստեղծումը, որը պետք է տարածվեր մինչեւ Չինաստան, իր մեջ ներառելով Կովկասի, Միջին Ասիայի բոլոր թյուրքալեզու ժողովուրդներին: Ծրագիրը նախատեսում էր բոլոր ազգային փոքրամասնությունների թյուրքացում: Հայ բնակչությունը դիտվում էր որպես գլխավոր խոչընդոտ այս ծրագրի իրականացման ճանապարհին:

Թերեւս Հայոց ցեղասպանությունը ծրագրավորված էր դեռ 1911-12 թթ., սակայն երիտթուրքերը որպես հարմար առիթ օգտագործեցին Առաջին համաշխարհային պատերազմի սկիզբը` այն իրագործելու համար:

Որքա՞ն է Հայոց ցեղասպանության զոհերի թիվը

Առաջին համաշխարհային պատերազմի նախօրեին Օսմանյան կայսրությունում ապրում էին երկու միլիոնից ավել հայեր: Շուրջ մեկուկես միլիոն հայ սպանվեց 1915-1923թթ. ժամանակահատվածում, իսկ մնացածները` կամ բռնի մահմեդականացվեցին, կամ էլ ապաստանեցին աշխարհի տարբեր երկրներում:

Ցեղասպանության իրագործման մեխանիզմը

Ցեղասպանությունը մարդկանց որեւէ խմբի կազմակերպված բնաջնջումն է` նրանց հավաքական գոյությանը վերջ դնելու հիմնանպատակով: Հետեւաբար, ցեղասպանության իրագործման համար անհրաժեշտ է կենտրոնացված ծրագրավորում եւ իրագործման ներքին մեխանիզմներ, ինչն էլ ցեղասպանությունը դարձնում է պետական հանցագործություն, քանի որ միայն պետությունն է օժտված այն բոլոր ռեսուրսներով, որոնք կարելի է օգտագործել այս քաղաքականությունն իրականացնելու համար:

1915թ. ապրիլի 24-ին սկիզբ առած ձերբակալություններով (հիմնականում Օսմանյան կայսրության մայրաքաղաք Կոստանդնուպոլսում) եւ դրան հետեւած հարյուրավոր հայ մտավորականների ոչնչացումով, սկսվեց հայ բնակչության բնաջնջման առաջին փուլը: Հետագայում աշխարհասփյուռ հայերը ապրիլի 24-ը սկսեցին նշել որպես Հայոց ցեղասպանության զոհերի հիշատակի օր:

Հայոց ցեղասպանության իրագործման երկրորդ փուլը` մոտ 60.000 հայ տղամարդկանց զորակոչն էր թուրքական բանակ, որոնք հետագայում զինաթափվեցին ու սպանվեցին իրենց թուրք զինակիցների կողմից:

Ցեղասպանության երրորդ փուլը նշանավորվեց կանանց, երեխաների, ծերերի ջարդով ու տեղահանությամբ դեպի Սիրիական անապատ: Տեղահանության ընթացքում հարյուր հազարավոր մարդիկ սպանվեցին թուրք զինվորների, ոստիկանների, քրդական ու չերքեզական ավազակախմբերի կողմից: Շատերը մահացան սովից ու համաճարակային հիվանդություններից: Հազարավոր կանայք ու երեխաներ ենթարկվեցին բռնության: Տասնյակ հազարավոր հայեր բռնի մահմեդականացվեցին:

Վերջապես, Հայոց ցեղասպանության վերջին փուլը` մասսայական տեղահանությունների եւ հայ ազգի դեմ իր իսկ հայրենիքում իրագործած զանգվածային բնաջնջումների բացարձակ ժխտումն է թուրքական կառավարության կողմից: Չնայած Հայոց ցեղասպանության միջազգային ճանաչման շարունակական գործընթացին` Թուրքիան ամեն կերպ պայքարում է Հայոց ցեղասպանության ճանաչման դեմ, այդ թվում օգտագործելով պատմության նենգափոխումներ, քարոզչական տարբեր միջոցներ, լոբբինգ եւ այլն:

Ճանաչում

Օսմանյան կառավարության կողմից իրականացրած Հայոց ցեղասպանության փաստը հիմնավորվել է, ճանաչվել ու հաստատվել է ականատեսների վկայություններով, օրեքներով, բանաձեւերով եւ բազմաթիվ նահանգների ու միջազգային հեղինակավոր կազմակերպությունների որոշումներով: 1915-23թթ. Օսմանյան կայսրությունում հայ բնակչության մասայական կոտորածները որպես նախապես ծրագրավորված ու հետեւողականորեն իրագործած ցեղասպանական ակտ որակող փաստաթղթերի ամբողջական շարքը հսկայական է:

Ստորեւ ներկայացված է Հայոց ցեղասպանությունը ճանաչած պետությունների, կազմակերպությունների, նահանգային եւ ինքնակառավարման մարմինների ու քաղաքային խորհուրդների համառոտ ցանկը:

Խորհրդարանական որոշումներ, օրենքներ եւ հռչակագրեր

Իսրայելի Պետության Կնեսեթի կրթության, մշակույթի և սպորտի հանձնաժողով - 01 օգոստոսի, 2016թ.
Գերմանիայի Դաշնային Հանրապետության Բունդեսթագի բանաձև - 02 հունիսի, 2016թ.
Պարագվայի Հանրապետության Սենատի բանաձև - 29 հոկտեմբերի, 2015թ.
Բելգիայի Թագավորության Ներկայացուցիչների պալատի բանաձև - 24 հուլիսի, 2015թ.
Բրազիլիայի Դաշնային Հանրապետության Դաշնային սենատի բանաձև - 2 հունիսի, 2015թ.
Լյուքսեմբուրգի Մեծ Դքսություն, խորհրդարանի բանաձև - 6 մայիսի, 2015թ.
Ռուսաստանի Դաշնություն, Պետական դումայի հայտարարություն՝ Հայոց ցեղասպանության 100-րդ տարելիցի կապակցությամբ - 24 ապրիլի, 2015թ.
Գերմանիայի Դաշնային Հանրապետություն, Նախագահ Յոախիմ Գաուկի հայտարարություն - 23 ապրիլի, 2015թ.
Ավստրիայի խորհրդարանի հայտարարություն՝ Օսմանյան կայսրությունում հայերի հանդեպ իրագործված ցեղասպանության 100-րդ տարելիցի հիշատակի կապակցությամբ - 22 ապրիլի, 2015թ.
Եվրոպական խորհրդարանի բանաձև` Հայոց ցեղասպանության 100-րդ տարելիցի կապակցությամբ - 15 ապրիլի, 2015թ.
Չեխիայի Հանրապետություն, Խորհրդարանի պատգամավորների պալատի արտաքին հարաբերությունների կոմիտեի բանաձև՝ Հայոց ցեղասպանության 100-րդ տարելիցի կապակցությամբ - 14 ապրիլի, 2015թ.
Չիլի, Պատգամավորների պալատի բանաձև - 14 ապրիլի, 2015թ.
Հռոմի պապ Ֆրանցիկոս I-ի հայտարարություն Վատիկանում պատարագի ժամանակ - 12 ապրիլի, 2015թ.
Բոլիվիայի Սենատի և Պատգամավորների պալատի բանաձևեր - 27 նոյեմբերի, 2014թ.
Շվեդիայի խորհրդարանի բանաձեւ - 11 մարտի, 2010թ.
ԱՄՆ Ներկայացուցիչների պալատի կոմիտեի որոշումը - 4 մարտի, 2010թ.
ՄԵՐԿՈՍՈւՐ-ի խորհրդարանական լիագումար նիստի որոշումը, 19 նոյեմբերի 2007թ.
ԱՄՆ Ներկայացուցիչների պալատի կոմիտեի որոշումը - 10 հոկտեմբերի, 2007թ.
Չիլի, Սենատի որոշումը - 7 հուլիսի, 2007թ.
Արգենտինա, օրենք - 15 հունվարի, 2006թ.
Արգենտինա, Սենատի հատուկ հայտարարությունը -19 ապրիլի, 2006թ.
Լիտվա, Ասամբլեայի որոշումը - 15 դեկտեմբերի, 2005թ.
Եվրոպառլամենտի որոշումը - 28 սեպտեմբերի, 2005թ.
Վենեսուելա, Ազգային Ասամբլեայի որոշումը - 14 հուլիսի, 2005թ.
Գերմանիա, Պառլամենտի որոշումը - 15 հունիսի, 2005թ.
Արգենտինա, Սենատի որոշումը - 20 ապրիլի, 2005թ.
Լեհաստան, Պառլամենտի որոշումը - 19 ապրիլի, 2005թ.
Նիդեռլանդներ, Պառլամենտի որոշումը - 21 դեկտեմբերի, 2004թ.
Սլովակիա, Ազգային Ասամբլեայի որոշումը - 30 նոյեմբերի, 2004թ.
Կանադա, Համայնքների պալատի որոշումը – 21 ապրիլի, 2004թ.
Արգենտինա, Սենատի հռչակագիրը - 31 մարտի, 2004թ.
Ուրուգվայ, օրենք - 26 մարտի, 2004թ.
Արգենտինա, օրինագիծ - 18 մարտի, 2004թ.
Շվեյցարիա (Շվեյցարական կոնֆեդերացիա) օրենք, Ազգային խորհրդի որոշումը - 16 դեկտեմբերի, 2003թ.
Արգենտինա, Սենատի որոշումը - 20 օգոստոսի, 2003թ.
Կանադա, Սենատի որոշումը - 13 հունիսի, 2002թ.
Եվրոպառլամենտի որոշումը - 28 փետրվարի, 2002թ.
Նորին Սուրբ Օծություն Հովհաննես Պողոս II-ի եւ Ն.Ս.Օ.Տ.Տ. Գարեգին II-ի Հռչակագիրը, ՀՀ Ս. Էջմիածին - 27 սեպտեմբերի, 2001թ.
Հովհաննես Պողոս II-ի աղոթքը Ծիծեռնակաբերդի հուշահամալիրում - 26 սեպտեմբերի, 2001թ.
Ֆրանսիա, օրենք - 29 հունվարի, 2001թ.
Իտալիա, Դեպուտատների Պալատի որոշումը - 16 նոյեմբերի, 2000թ.
Եվրոպառլամենտի որոշումը - 15 նոյեմբերի, 2000թ.
Ֆրանսիա, Սենատ, օրինագիծ - 7 նոյեմբերի, 2000թ.
Լիբանան, Պառլամենտի որոշումը - 11 մայիսի, 2000թ.
Շվեդիա, Պառլամենտի զեկույցը - 29 մարտի, 2000թ.
Ֆրանսիա, Ազգային Ասամբլեա, օրինագիծ - 28 մայիսի, 1998թ.
Բելգիա, Սենատի որոշումը - 26 մարտի, 1998թ.
Լիբանան, Դեպուտատների Պալատի որոշումը - 3 ապրիլ, 1997թ.
ԱՄՆ, Ներկայացուցիչների Պալատ, որոշում 3540 - 11 հունիսի, 1996թ.
Հունաստան, Պառլամենտի որոշումը - 25 ապրիլ ի, 1996թ.
Կանադա, Համայնքների պալատի որոշումը - 23 ապրիլի, 1996թ.
Ռուսաստան, Դումայի որոշումը - 14 ապրիլի, 1995թ.
Արգենտինա, Սենատի որոշումը - 5 մայիսի,1995թ.
Եվրոպառլամենտի որոշումը - 18 հունիսի, 1987թ.
ԱՄՆ, Ներկայացուցիչների Պալատ, համատեղ որոշում 247 - 12 սեպտեմբերի, 1984թ.
Կիպրոս, Ներկայացուցիչների Պալատի որոշումը - 29 ապրիլի, 1982թ.
ԱՄՆ, Ներկայացուցիչների Պալատ, համատեղ որոշում 148 - 9 ապրիլի, 1975թ.
Ուրուգվայ, Սենատ եւ Ներկայացուցիչների Պալատ, որոշում - 20 ապրիլի, 1965թ.
ԱՄՆ, Սենատ, որոշում 359 - 11 մայիսի, 1920թ.
ԱՄՆ, Կոնգրես, Մերձավոր Արեւելքի Նպաստամատույցի վերաբերյալ ակտ- 6 օգոստոսի, 1919թ.
ԱՄՆ, Սենատ, կից որոշում 12 - 9 փետրվարի, 1916թ.
Ֆրանսիա, Մեծ Բրիտանիա եւ Ռուսաստան, համատեղ հռչակագիր - 24 մայիսի, 1915թ.

Կազմակերպություններ

Էլլի Վիզլ հումանիտար կազմակերպություն - 9 ապրիլի, 2007թ.
Թուրքիայի Մարդու իրավունքների ասոցիացիա, Ստամբուլի մասնաճյուղ -24 ապրիլի, 2006թ.
Անցումային արդարադատության միջազգային կենտրոնի պատրաստած զեկույցը TARC-ի համար -10 փետրվարի, 2003թ.
YMCA-ի Եվրոպական դաշինք - 20 հուլիսի, 2002թ.
Եվրոպական խորհուրդ, Պառլամենտական ասամբլեա, հռչակագիր - 24 ապրիլի, 2001թ.
Մարդու իրավունքների լիգա - 16 մայիսի, 1998թ.
Եվրոպական խորհուրդ, Պառլամենտական ասամբլեա, հռչակագիր -24 ապրիլի, 1998թ.
Ցեղասպանագետների ասոցիացիա -13 հունիսի, 1997թ.
Քուրդիստանի պառլամենտ Դերվեյի Վելաթ - 24 ապրիլի, 1996թ.
Ամերիկայի հրեական համայնքների միություն - 7 նոյեմբերի, 1989թ.
ՄԱԿ-ի` փոքրամասնությունների պաշտպանության եւ խտրականությունների կանխարգելման ենթահանձնաժողով - 2 հուլիսի, 1985թ.
Ժողովուրդների մշտական դատարան, դատարանի որոշում -16 ապրիլի, 1984թ.
Եկեղեցիների համաշխարհային խորհուրդ - 10 օգոստոսի, 1983թ.
ՄԱԿ-ի գլխավոր ասամբլեայի որոշում - 9 դեկտեմբեր, 1948թ.
ՄԱԿ-ի ռազմական հանցագործությունների հանձնաժողովի զեկույց - 28, մայիսի, 1948թ.

Նահանգային ինքնակառավարման մարմիններ, քաղաքային խորհուրդներ

ԱՄՆ նահանգներ

Ալյասկա
Արիզոնա
Արկանզաս
Կալիֆոռնիա
Կոլորադո
Կոնեկտիկուտ
Դելավեր
Ֆլորիդա
Ջորջիա
Այդահո
Իլլինոյիս
Կանզաս
Կենտակի
Լուիզիանա
Մերիլենդ
Մասաչուսեթս
Միչիգան
Մինեսոտա
Միսսուրի
Նեբրասկա
Նեւադա
Նյու Հեմփշիր
Նյու Ջերսի
Նյու Մեքսիկո
Նյու Յորք
Հյուսիսային Կարոլինա
Հյուսիսային Դակոտա
Օհայո
Օկլահոմա
Օրեգոն
Փենսիլվանիա
Ռոդ Այլենդ
Հրվ. Կարոլինա
Թենեսի
Տեխաս
Յուտա
Վերմոնտ
Վիրջինիա
Վաշինգտոն
Վիսկոնսին

Ավստրալիա

Նոր Հարավային Ուելսի նահանգ

Արգենտինա

Կորդոբայի նահանգ
Բուենոս Այրեսի նահանգ

Կանադա

Բրիտանական Կոլումբիա
Օնտարիո (ներառյալ Տորոնտո քաղաքը)
Քվեբեկ (ներառյալ Մոնրեալ քաղաքը)

Շվեյցարիա

Ժնեւյան կանտոն
Վոդ կանտոն

Մեծ Բրիտանիա

Ուելս

Իտալիա

Բերտիոլոլի քաղաքային խորհուրդ
Ուդինեի քաղաքային խորհուրդ
Սեստո Սան Ջիովանիի քաղաքային խորհուրդ
Սալգարեդայի քաղաքային խորհուրդ
Բելլունոյի քաղաքային խորհուրդ
Հռոմի քաղաքային խորհուրդ
Մասսա Լոմբարդայի քաղաքային խորհուրդ
Մոնտանա Ֆելտրինայի քաղաքային խորհուրդ
Ջենովայի քաղաքային խորհուրդ
Թիենեի քաղաքային խորհուրդ
Կաստելսիլանոյի քաղաքային խորհուրդ
Ֆիրենցեի քաղաքային խորհուրդ
Ռավեննայի քաղաքային խորհուրդ
Ֆելտրեի քաղաքային խորհուրդ
Վենետիկի քաղաքային խորհուրդ
Իմոլայի քաղաքային խորհուրդ
Ֆաենցայի քաղաքային խորհուրդ
Պարմայի քաղաքային խորհուրդ
Սոլառոլոյի քաղաքային խորհուրդ
Վիլլաֆրանկա Պադովանայի քաղաքային խորհուրդ
Միլանի քաղաքային խորհուրդ
Պոնտե դի Պիավեի քաղաքային խորհուրդ
Կոնսելիչեի քաղաքային խորհուրդ
Լուջոյի քաղաքային խորհուրդ
Ս. Ստինո Լիվենցայի քաղաքային խորհուրդ
Կոտինյոլայի քաղաքային խորհուրդ
Ասիաոյի քաղաքային խորհուրդ
Ագաթա Սուլ Սանտեռնոյի քաղաքային
Մոնտեռֆոռտե Դ՛Ալպոնեի քաղաքային
Պադովայի քաղաքային խորհուրդ
Մոնտորսո Վիչենտինոյի քաղաքային խորհուրդ
Ֆուսինյանոյի քաղաքային խորհուրդ
Բանյակավալլոյի քաղաքային խորհուրդ
Ռոսսիի քաղաքային խորհուրդ,
Սանգուինետտոյի քաղաքային խորհուրդ,
Կամպոնոգարայի քաղաքային խորհուրդ

Աղբյուրը: www.genocide-museum.am

Մշակութային եղեռն

Որեւէ ժողովրդի կամ էթնիկ խմբի մշակույթը ոչնչացնելու նպատակով իրականացրած գործողությունները` ազգային-մշակութային ցեղասպանություն են կոչում: Ըստ իրավագետ Ռաֆայել Լեմկինի, ցեղասպանությունը ոչ միայն ազգային կամ կրոնական խմբի վերացումն է ֆիզիկական բնաջնջմամբ, այլեւ նրա ազգային-հոգեւոր մշակույթի ոչնչացումն է: «Ազգային-մշակութային ցեղասպանություն» հասկացությունը, սակայն, չի մտել «Ցեղասպանության հանցագործությունը կանխելու եւ դրա համար պատժի մասին» ՄԱԿ-ի 1948թ.դեկտեմբերի 9-ի Կոնվեցիայի մեջ:

Բազմաթիվ փաստեր վկայում են, որ Օսմանյան կայսրությունում հայ բնակչության զանգվածային կոտորածներին ու տեղահանությանը համընթաց երիտթուրքական կառավարությունը կանխամտածված եւ ծրագրավորված ձգտել է ոչնչացնել նաեւ հայկական քաղաքակրթության նյութական վկայությունները: Գիտակցելով եկեղեցու եւ հավատի դերը հայ ժողովրդի կյանքում` թուրքական կառավարությունը նպատակամղված սպանել է հայ հոգեւորականներին, ոչնչացրել եկեղեցիներն ու վանքերը, հազարավոր միջնադարյան ձեռագիր մատյաններ, զավթել եկեղեցական գույքը:

Հայկական կոտորածների արաբ ականատեսներից մեկը` փաստաբան Ֆայեզ էլ Ղոսեյնը, իր հիշողություններում գրում է. «...Հայերի կոտորածներից հետո կառավարությունը հանձնաժողովներ էր ստեղծել, որոնք զբաղվում էին լքյալ գույքի վաճառքով: Հայկական մշակութային արժեքներն ամենաէժան գնով էին վաճառվում... Ես մի անգամ գնացի եկեղեցի տեսնելու, թե ինչպե՞ս է կազմակերպվում այդ իրերի վաճառքը: Հայկական դպրոցների դռները փակ էին: Գիտական գրքերը թուրքերն օգտագործում էին շուկայում պանիր, խուրմա, արեւածաղիկ փաթեթավորելու համար»:

Ըստ 1912-1913 թթ. Կ. Պոլսի հայկական Պատրիարքարանի կողմից կազմված եւ թուրքական կառավարությանը ներկայացված պաշտոնական պատմագրության, Օսմանյան կայսրության ողջ տարածքում հայկական եկեղեցիների ու վանքերի թիվն անցնում էր 2000-ից (այդ թվում` IV-V դդ. վաղ քրիստոնեական եզակի հուշարձաններ), որոնց մեծ մասը ցեղասպանության ժամանակ թալանվեց, այրվեց եւ ավերվեց:

Հայ ժողովրդի պատմամշակութային ժառանգության նկատմամբ երիտթուրքերի որդեգրած ոչնչացման քաղաքականությունը շարունակվեց նաեւ Հանրապետական Թուրքիայում, քանզի այդ հուշարձանները դիտվում էին որպես հայկական ներկայության անցանկալի վկաներ:

Թուրքիայում 1920-ական թթ.-ից սկսվել է նաեւ Արեւմտյան Հայաստանի տեղանունների փոփոխության գործընթաց: Ներկայումս Արեւմտյան Հայաստանի տեղանունների ավելի քան 90%-ը թրքացվել են: Հայկական աշխարհագրական տեղանունները փոխարինվել են թուրքականով, ծրագրավորված ոչնչացվել են հարյուրավոր ճարտարապետական հուշարձաններ կամ չեզոքացվել է դրանց հայկական ինքնությունը:

Ըստ ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի 1974թ. տվյալների` 1923-ից հետո կանգուն մնացած հայկական 913 պատմական-ճարտարապետական հուշարձաններից 464-ն ամբողջովին անհետացել են, 252-ն ավերակ են, իսկ 197-ն ամբողջովին նորոգման կարիք ունեն:

Հայկական ճարտարապետական շինությունները հետեւողականորեն պայթեցվել են, որպես թիրախ օգտագործվել թուրքական բանակի զինավարժությունների ժամանակ, իսկ քարերն օգտագործվել են որպես շինանյութ: Որոշ գյուղական վայրերում դրանք ծառայում են որպես գոմ, պահեստ, բանտ: Շատ դեպքերում հայկական եկեղեցիները վերածվել են մզկիթների:

1987թ. հունիսի 18-ին Եվրոպական խորհրդարանի կողմից ընդունված բանաձեւի 6-րդ կետում նշված է, որ թուրքական կառավարությունը ուշադրություն պետք է դարձնի Թուրքիայում ապրող հայ համայնքի լեզվին, մշակույթին, կրթական համակարգին` միաժամանակ պատշաճ վերաբերմունք ցուցաբերի Թուրքիայի տարածքում գտնվող հայկական հուշարձանների հանդեպ:

Հայկական մշակութային ժառանգության հետեւողական ոչնչացումը կամ դրա ապօրինի յուրացումը` հայերի դեմ իրագործած ցեղասպանության թուրքական քաղաքականության շարունակությունն է:

Ներկայացված են հայ միջնադարյան հուշարձաններ` ավերված Հայոց ցեղասպանության տարիներին եւ հաջորդող ժամանակաշրջանում.

Հոռոմոսի վանք, 10-11րդ դարեր

• Հոռոմոսի վանքը մինչեւ 1965թ. եւ 1998թ-ին (լուսանկարը` Ս. Կարապետյանի)

Անիի Ս. Փրկիչ եկեղեցի , 11-րդ դար

• Հուշարձանը 1910-ական թթ. եւ 2000թ-ին (լուսանկարը` Ս. Կարապետյանի)

Բագնայրի վանք, 11-13րդ դարեր, գուղ Բագնայր (Ղոզլուջա)

• Հուշարձանը մինչեւ 1960-ական թթ. եւ 2000թ-ին (լուսանկարը` Ս. Կարապետյանի)

Խծկոնքի վանք, 11-13րդ դարեր

• Վանական համալիրը 20-րդ դարի սկզբին
• Վանական համալիրը 1966թ.` պայթեցումից հետո

• Վանական համալիրը 20-րդ դարի սկզբին
• Վանական համալիրը մեր օրերում (լուսանկարը` Ս. Կարապետյանի)

• Վանական համալիրը 20-րդ դարի սկզբին
• Վանական համալիրը 2000թ-ին` 1966թ. պայթեցումից հետո (լուսանկարը` Ս. Կարապետյանի)

Տեկորի տաճար, 5-րդ դար

• Հուշարձանը մինչեւ 1912թ. եւ 2000թ-ին (լուսանկարը` Ս. Կարապետյանի

Բագրեւանդի Ս. Հովհաննես եկեղեցի, 613-619թթ.

• Հուշարձանը մինչեւ 1966թ. եւ 2000թ-ին (լուսանկարը` Ս. Կարապետյանի)

• Անի, միջնադարյան Հայաստանի մայրաքաղաք, քաղաքի զինանշանը 1910- ական թթ. եւ 2000թ-ին` թուրքական վերանորոգումից հետո

• Վան, Աղբակի գավառ, Ս. Բարդուղիմեոս Առաքյալի վանք, 1913թ. եւ 1980թ. (լուսանկարը` Ա Հախնազարյանի )

• Վան, Լիմ կղզու մենաստանը հյուսիս-արեւելյան կողմից, (լուսանկարը` Ս. Կարապետյանի)

• Մուշ, Ս. Առաքելոց վանք, 4-15րդ դարեր, 1900-ականների սկիզբ եւ 2000թ. (լուսանկարը` Ս. Կարապետյանի)

• Մուշ, Ս. Կարապետ վանքը հարավ-արեւելյան կողմից, 4-18րդ դարեր, 1900-ականների սկիզբ
• Մուշ, Չանկլի գյուղ, Ս. Կարապետ վանքի տեղանքը, 2000թ. (լուսանկարը` Ս. Կարապետյանի)

• Ռշտունիքի շրջան, Նարեկավանքը հարավ-արեւմտյան կողմից, 1900-ականների սկիզբ
• Վան, Ռշտունիքի շրջան, ավերված Նարեկավանքի տեղում կառուցված մզկիթ, 2004թ. (լուսանկարը` Ս. Կարապետյանի)